Evet Bilge UMAR böyle diyor ve ben de bu kök sözcüğünden gelen isimlerden örnekler vereyim, LEKTON burnu/Babakale Troas bölgesinde ve bugünkü BİGA yarımadasının en uç noktasıdır. Ayvalık'ta bugün hala LAKA diye bir bölge vardır. LAKANATİS Dağlık Kilikia'da bir bölge. LAKRİASSOS:Bir Kappadokeia kenti, LAKİMA , Lydia'da bir kasaba, Bu isimlerin hepsi kayalık yerlerdir.
*LAKAWANA: Meriggi (Glosser, s. 78)
Antik Dönemde Karia Bölgesi sınırları içinde kalan Lagina Hekate Temenosu, Muğla İli, Yatağan İlçesi, Turgut Kasabası sınırlarında bulunan Kapıtaş mevkisinde yer almaktadır. Yatağan'ın 10 km. kuzeybatısında bulunan yerleşim, Turgut Kasaba merkezine yaklaşık 1 km uzaklıktadır. Antik dönemden itibaren kullanıla gelen “Lagina” isminin bir devamı olarak, belde “Leyne” adıyla adlandırılmış iken, son dönemde bu isim “Turgut” olarak değiştirilmiştir.
Lagina ve çevresinde tespit edilen kalıntılara göre bölgedeki yerleşimler M.Ö. 3. bine kadar uzanmaktadır. Burada yaşayan halk ise bölgeye ismini veren ve Anadolu’nun yerli halkı olan Karia’lılardır.
Yarbaşı Mevki’inde ele geçen Eski Tunç Dönemi Mezarlarından sonra, bölgedeki en erken buluntular Submiken Dönemi'ne aittir. Lagina çevresinde M.Ö. 8. yüzyıldan itibaren küçük yerleşimler büyümeye ve yeni yerleşimlerin sayıları artmaya başlamıştır. Bu gelişimin bir sonucu olarak kutsal alanlar da imar edilip, anıtsal büyük yapılar inşa edilmiştir. Hekate Kutsal alanı içerisinde Y. Boysal tarafından ele geçen ve Bodrum Müzesine teslim edildiği belirtilen buluntulara göre Lagina Hekate kutsal alanın tarihinin Geometrik Döneme kadar gittiği anlaşılmaktadır.
Yazıtlara göre M.Ö. 5. yüzyılda, Hekate Kutsal Alanı'nın yaklaşık 1 km. kuzeybatısında Koranza adlı bir kent vardı. Demosları olan bu kent, M.Ö. 4. yüzyılda bölgenin en önemli merkeziydi. Lagina bu dönemde Koranzanın demoslarından birisiydi ve burada Lagina Hekate ile Apollon ve Artemis'e ait kutsal alanlar vardı. Epigrafik buluntuların dışında, kazılar sonucunda ortaya çıkarılan mezarlar ve arkeolojik buluntular da, bu dönemdeki yerleşimin varlığını ve önemini açık bir şekilde göstermektedir.
M.Ö. 3. yüzyıl 2. çeyreğinde Stratonikeia antik kentinin, Suriye Kralı I. Antiochos tarafından kurulmasından sonra, aralarında Koranza’nın da bulunduğu ve pek çok küçük yerleşim yeri, Stratonikeia'nın bir demosu haline getirilmiştir. Bu idari değişikliğe rağmen Lagina önemini hep korumuştur. Hekate Kutsal Alanına bir demosluk hakkının verilmiş olması, bu dini merkezin önemini göstermektedir.
Stratonikeia ve çevresi M.Ö. 205 yılında Makedonya Kralı Philip'in eline geçer. Hiç bir savunma sistemi olmayan Lagina'da bu istiladan etkilenmiştir. Daha sonra Stratonikeia ve demosları fidye ödeyerek bağımsızlıklarına kavuşurlar. M.Ö. 197 yılında bölge Rodos hâkimiyetine girer. Lagina'da bulunan Hekate kültü ile Rodos Helios Rahipleri'ne ait kitabede, Rodos elçisinin Roma Senatosunda "Stratonikeia'nın kendilerine Antiochos ve Seleukos tarafından verildiğini" açıklayan söylevi Rodos hâkimiyetinin en önemli belgesidir.
M.Ö. 189 yılına ait bir kitabede Stratonikeia ile Rodos arasında sınır antlaşması olduğu ve Bargilia kentinin hakemlik yaptığı göz önüne alınırsa, Rodos hâkimiyeti fazla uzun sürmemiştir. M.Ö. 167 yılında Roma'nın yardımları ile Karia'nın bütün kentleri tamamen bağımsız olur. Bölgenin önemli merkezi olan güçlü Mylasa antik kenti ile Stratonikeia'nın arasında M.Ö. 143 yılında ortaya çıkan sınır anlaşmazlığına Roma Senatosu hakemlik etmiştir. M.Ö. 130 yılında ise Roma'ya başkaldıran Bergama varisi Aristonikos Romalılardan korunmak için Stratonikeia'ya sığınmıştır. Bunlara dayanarak M.Ö. 2. yüzyılın 2. yarısı içinde Stratonikeia'nın, Mylasa ile sınırları olan geniş bir hâkimiyet bölgesine sahip bağımsız ve güçlü bir kent olduğu anlaşılmaktadır.
Anadolu'yu Romalılardan temizlemek için mücadele veren Pontus Kralı Mithridates'e karşı Roma'yı savunan Stratonikeia M.Ö. 88 yılında Mithridates'in işgaline uğrar. Romalılar M.Ö. 81 yılında Pontusluları yener ve Stratonikeia mükâfatlandırılarak kentin 50 km. kuzeydoğusunda yer alan Hydisos şehri ve topraklarını Stratonikeia'ya verilir. Böylece Stratonikeia M.Ö. 1. yüzyılın ilk yarısında da oldukça geniş topraklara sahip olur. M.Ö. 40 yılında Partlarla birleşen Romalı General Labianus Romalılara karşı açtığı mücadelede Stratonikeia'ya saldırır ama ele geçiremez. Bunun üzerine Lagina Hekate Tapınağının yağmalar. Bu yağmada harap olan tapınak tamiri için Augustus M.Ö. 27 yılında büyük bağışta bulunmuştur. Bu bağış kitabesi halen temenos propylonunun lentosunda yer almaktadır.
İmparator Augustus'un Lagina’ya yardım ederek yeni yapıların inşa edilmesini sağlaması ve bunu özellikle giriş kapısına yazdırması, burasının Roma Döneminde de bölge için önemli olmasından kaynaklanmaktadır. Roma İmparatorluk ve Erken Bizans Dönemleri boyunca kutsal alan önemini hep korumuştur. M.S. 4. yüzyılın ilk yarısında tanınan serbestliğin hemen arkasından; altar ile ortak duvarı olan küçük bir şapel ve şapelin arka duvarına bitişik devşirme taşlardan büyük bir yapı inşa edilmiştir. Bu yapılar ele geçen sikke buluntularına göre M.S. 4. yüzyıl 3. çeyreğinde bir deprem ile yıkılınca tüm alanın terk edildiği anlaşılmaktadır. Daha sonra propylonun güney duvarında henüz kazısı yapılmamış, bu döneme ait apsisli bir yapı inşa edilerek kullanılmaya devam edilmiştir.
LAGİNA YAPILARI
PROPYLON
Propylon ile ilgili yazıtlarda burası için “propylon ve giriş yapısı” ifadesi kullanılmaktadır. Bunun içindir ki, burası sadece bir propylon olmayıp, aynı zamanda bir giriş yapısı olarak değerlendirilmektedir. Burası kutsal alana üçlü giriş kapısından girilen tören kapısıdır. Kutsal alanın sınırlarını belirleyen peribolos üzerinde, bu üçlü propylonun dışında küçük en az bir kapının daha olduğunu düşünümektedir.
Propylonda Osman Hamdi Bey zamanında yüzeyde kazı yapılmış ve bulunan yazıtlar bir kenara alınmıştır. Propylondaki en detaylı kazı ve restorasyon çalışmasına 1993 yılında başlandı. Bugün yapı orthostat blokları seviyesine kadar ayağa kaldırılmıştır. Giriş kapısının batı yönünde yarım yuvarlak giriş ve üç basamaklı bir alt yapı olmasına rağmen, doğusu in antis ve 10 basamaklı bir alt yapıya sahiptir. Batıdaki apsisli anteler arasında 5, doğudaki anteler arasında ise iki sütun yer almaktadır. Burada sütunların tamamı Efes tipi kaideler ve Ion başlıklarına sahiptir. Propylon plan şekli açısından, şimdilik Anadolu'da bilinen tek apsisli örnektir.
Propylon yan duvarları üzerinde pek çok yazıt vardır. Bu yazıtlarda; Lagina Hekate Tapınağı'nda anahtar taşıyıcılığı yapanlar ile burada görevli rahip ve rahibelerin isimleri bulunmaktadır.
Propylon, kuzeybatı cephesindeki bir kapıyla stoaya bağlanır. Propylonun doğu cephesinde yer alan on basamaktan inerek, blok taş döşeli bir yol ile altara doğru gidilmektedir. Kutsal alanda tören olduğu zaman izleyiciler propylondaki stoa kapısını kullanarak stoadaki töreni izleyecekleri yere ulaşırlardı. Törende görevli olanlar ise basamaklardan inip taş döşeli yolu kullanarak altara doğru giderlerdi.
Yapılan tespitlere göre burada daha önceki dönemlere ait bir propylon olmalıydı Bugün kalıntılarını gördüğümüz giriş kapısı, mimari bezemeler ve kapı lentosu üzerinde bulunan yazıta göre İmparator Augustus Dönemi'nde M.Ö. 27 yılından sonra inşa edilmiş olmalıdır.
STOA
Kutsal alanın sınırlarını belirleyen peribolosun iç kısmını dört yönde Dor nizamında, tek katlı bir stoa çevrelemektedir. Güneybatıdaki stoanın ön bölümünde, kutsal alandaki törenleri izlemeye gelen ziyaretçiler için yapılmış oturma basamakları bulunmaktadır. Stoanın propylona yakın bir yerinde bir dönem kazı yapılmış ve stoanın mermer arka duvarı, sütunların üzerine oturduğu temel, mermer yongaları ve sıkıştırılmış topraktan oluşan stoa zemini ile Dorik üst yapı elemanlarına rastlanmıştır (Res.43). Kazılarda bulunan mermer yongaları, mermer blokların ince işçiliğinin stoalar üzerinde yapıldığını kesinleştirmektedir. Burada bulunan Dor nizamına ait sütunların alt kısmı yivsiz üst kısmındaki arrisler bıçak sırtı şeklinde yivlendirilmiştir.
Törenleri izlemek için gelen kişiler, propylon içinden hemen sola (kuzeybatıya) dönerek bir kapıdan stoaya geçmekte ve stoa önünde bulunan izleyici basamaklarına oturmaktaydılar. Stoa giriş kapısındaki basamak ve eşik taşındaki aşınmalar, propylondaki bu kapının ne kadar çok kullanıldığını açık bir şekilde göstermektedir.
Peribolosun kuzey köşesi duvar örgü tekniğine göre, M.Ö. 4. yüzyıla tarihlenmektedir. Stoanın mimarisinde daha sonra Helenistik dönem boyunca bazı değişiklikler yapılmış olduğu anlaşılmaktadır. Kutsal alanda en büyük imar faaliyetlerinden birisinin gerçekleştirildiği Augustus Döneminde, M.Ö. 27 yılından sonra, stoanın büyük bir kısmı tamamlanmış olmalıdır. Ancak yazıtlara göre M.S. 2. yüzyılda stoaların tekrar yaptırıldığını içeren bilgiler bulunmaktadır. Bu bilgilere göre stoa bir şekilde tahrip oldu ve M.S. 2. yüzyılda tekrar inşa edildi.
HEKATE TAPINAĞI
Kutsal alanın ortasına yakın bir yerde, kuzeybatı-güneydoğu yönünde inşa edilmiş olan tapınak, Helenistik Dönem'in en önemli plan tipi olan, pseudodipteros planda yapılmıştır. 5 basamaklı bir alt yapı üzerine inşa edilen tapınak, yaklaşık olarak 29x22 m. ölçülerindedir. Dar kenarında 8, geniş kenarında 11 sütun bulunmaktadır. Tapınağın anteleri arasındaki sütunlar Efes tipi kaideli ve Ion başlıklı, çevresindeki sütunlar ise Attik-Ion kaideli ve Korinth başlıklıdır. Tapınak duvarları ve başlıkların üzerine gelen arşitravların bir birine bakan cephelerinde, üst fasciada antemion işlenmiştir. Ancak bu antemionlar tam bitirilememiştir.
Bugüne kadar yapılan araştırmalarda, ortaya çıkarılan sütunların üzerine gelen tapınağın dış cephesini süsleyen frizlerde dört ana konunun işlendiği belirlenmiştir (Res.34-36). Tapınağın doğu cephesindeki frizde Zeus'un doğumu ve yaşamı ile ilgili konular yer alır. Burada Hekate doğan çocuklarını yutan Zeus'un babası Kronos'a sunmak üzere bir taş taşımaktadır. Kuzey cephede Amazonlar ile Grekler arasındaki barış ve dostluk anı işlenmiştir. Burada Hekate dostluğun onuruna yere kutsal içki dökerken betimlenmektedir. Batıda Tanrılar ile Gigantlar arasındaki savaş (Gigontomakhia) işlenmiştir. Hekatenin bu savaşa elindeki meşaleyi bir silah gibi kullanarak katıldığı görülmektedir. Güney yöndeki betimlemeler ise kesin olarak tanımlanamamışsa da, figürlerin Karialı tanrıları ve onların kentlerini simgelediği düşünülmektedir.
Tapınağın frizlerinde dört ayrı konunun işlenmesi Helenistik Dönem tapınaklarında görülen farklı bir uygulamadır. Konuların seçiminde de oldukça politik davranılmıştır. Hekate Tapınağı’nın frizlerinde; M.Ö. 2. yüzyılın ilk yarısında görülen savaş ve kargaşa döneminden sonra, barışın ve dostluğun ön plana çıkarılmak istenildiği dikkati çekmektedir. Helenistik Dönem’de ilk defa, Bergama Zeus sunağındaki Telephos frizinden sonra, büyük bir yapı olan Hekate Tapınağı’nda barış konusu işlenmiştir.
2000 ve 2002 yıllarındaki kazılarda bulunan friz bloklarına göre, tapınağın duvarlarının üzerine yerleştirilen arşitravların üzerindeki frizlerde de kabartmaların olduğu kesinlik kazandı. Bu duvarın üzerine gelen frizlerdeki betimlemeler, sütunların üzerine gelen frizlerdekilerden farklıdır. Bulunan bloklara göre güneybatı yönde büyük bir ihtimalle Troia savaşına katılan kahramanların betimlendiği bir sahne, güneydoğu yönde ise tanrı ve tanrıçaların bulunduğu bir sahne işlenmiştir. Aynı yere ait olan bir başka friz bloğu üzerinde ise Hermes, Demeter, Hades ve Persephone’nin olduğu bir sahne vardır (Res.39). Sütunların üzerine gelen frizlerde olduğu gibi bu frizlerde de savaş ve mücadeleden çok, barış ve durağan sahneler betimlenmiştir
Tapınağın naos zemininde açılmış olan sunu çukuru kalıntılarına göre, tapınakta bodrosa sunu yapıldığı anlaşılmaktadır. Bu bodros sunusu Hekate’nin yeraltı tanrıçası olması ile de yakından ilişkili olmalıdır. Aynı şekildeki bir sunu sahnesi tapınağın kuzey frizlerinde de görülmektedir. Bu sahnenin tapınak naosunda yapılan törenler ile ilgili olduğu düşünülebilir.
1993 yılından itibaren tapınak kalıntıları üzerinde bulunan mimari bloklar numaralandırıp, plana işlenerek tapınağın yönlerine göre restorasyon için ayrılmıştır. Altyapının sağlam olduğu yerlerde, yeri kesin olup sağlam olarak korunmuş olan sütun kaidesi ve alt sütun tamburları şimdilik geçici olarak yerlerine konulmuştur. Bu restorasyon denemesindeki amaç tapınağın planının ziyaretçiler tarafından kolay anlaşılmasına yöneliktir. Sütunların üzerine gelen frizlerden küçük parçalar, duvarların üzerine gelen frizlerden biri köşe diğeri orta bölüme ait iki kabartmalı blok bulunmuştur. Bunların haricinde taç kısmındaki lesbos kymationu işlenmiş ve kabartma kısmı bitirilmemiş friz blokları tespit edilmiştir. Bunlar tapınağın duvarlarının üzerindeki arşitravların üzerine konulmuş ve kabartması işlenmemiş olan friz bloklarıdır.
Hekate Tapınağı’nın duvarı üzerine kazınmış olan ve kutsal yerin dokunulmazlığını onaylayan senato kararına göre, tapınağın M.Ö. 81 yılında kesin olarak var olduğu anlaşılmaktadır. Yalnız yapım tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Araştırmacılar tarafından genellikle M.Ö. 2. yüzyılın son çeyreği ile M.Ö. 1. yüzyılın başları arasına tarihlenmektedir. Korinth sütun başlıkları M.Ö. 1. yüzyıl başlarına ait özellikler içermektedir. Ancak Tapınak naosunda yapılan kazılar ve mimari bazı uygulamalar, tapınak naos ve pronaosu ile peristasisin farklı dönemlerden olabileceğini düşündürmektedir. Tapınak süslemelerin yapılması uzun süre devam etmiştir. Tapınak yapıldığında planlanmış olmasına rağmen, bazı süslemeler Augustus döneminde tamamlanılmış olmalıdır. Tapınağın mimari detayları, yapım aşamaları ve tarihlendirilmesi ile ilgili çalışmalar devam etmektedir.
ALTAR
Sunuların ve dini seremonilerin yapıldığı, kutsal alanın en önemli yapılarından birisi altardır. Altarın çevresi sütun sırası, en dış kısmı ise bir parapet ile çevrilmiştir. Bulunan kalıntılara göre bu parapetlerin dışında küçük sunaklar olduğu anlaşılmaktadır.
Altarın kuzeybatı yönünde yer alan basamaklar ile altara çıkılmaktadır. Podyumunun iç kısmı daha önceki yapı dönemine ait olduğunu düşündüğümüz çoğunluğu tavan kaseti olan bloklar, orta kısmı ise moloz taş ve harç dolgudur.
Altar üzerinde görülebilen iki fay çatlağı nedeniyle yapının bir deprem ile yıkıldığı anlaşılmaktadır. Bu deprem sonrasında yapının tamir edilmesi için herhangi bir faaliyette bulunulmamıştır.
Altar çevresinde yapılan kazılarda; altarın alt yapısı ve üst yapısına ait pek çok mimari elemanlar açığa çıkarılmış ve restorasyon için altarın doğusuna taşınmıştır. Altara ait mimari blokların bazıları Erken Bizans Dönemi'ne ait yapılarda tekrar kullanılmıştır. Buradaki Bizans kalıntıları arasında sağlam ve parçalar halinde kabartmalı bloklar da ele geçmiştir. Kutsal alanın kazısı bitirilemediği için, bu kabartmaların tamamının ait oldukları yapılar konusunda kesin bir şey söylemek zordur.
Yapı hem yerinde korunmuş kalıntıları, hem de çevreye dağılmış mimari blokları açısından Anadolu'nun en iyi korunmuş altarı olarak kabul edilebilir. Mimari bezemeler ve arkeolojik verilere göre altar İmparator Augustus Dönemi'nde inşa edilmiş olmalıdır. Burada var olan eski altarın tam şeklini ve yerini bilemiyoruz. Ancak yeni altar önceden var olan altarın bulunduğu yere, eski altarın bazı mimari blokları da kullanılarak yapılmıştır.
RAHIP EVLERI
Yazıtlara göre kutsal alan içinde rahip evlerinin varlığı bilinmektedir. Yüzey araştırmalarına göre rahip evleri kutsal alanın güneydoğu bölümünde olmalıdır. Bu alanda yaptığımız bir sondajda, bir rahip evine ait olduğu düşünülen yazıtlı kapı sövesi bulunmuştur. Evlerin olduğu bölümün kazısı yapılmadığı için bu evlerin planını bilemiyoruz.
NAISKOSLAR
Altar ile tapınak arasında, Şapel ve Bizans Yapısı olarak adlandırdığımız alanda yapılan kazı çalışmalarında, devşirme malzeme olarak kullanılmış olan yazıtlı ve yazıtsız üst yapı elemanlarına rastlanmıştır. Bu mimari bloklara göre burada en azından üç beşik çatılı yapının varlığı anlaşılmıştır.
M.Ö. 188-167 yılları arasındaki Rodos hakimiyeti Dönemi’nde, Rodos ve Helios’a ait bir yapının inşa edildiği yazıtlardan bilinmektedir. Alınlıklardan birisi üzerindeki yazıt, alınlığın İmparator Augustus için yapılmış bir naiskosa ait olduğunu göstermektedir. Diğer alınlık, tympanonda bulunan kabartmaya göre, Mısır tanrısı Serapis’e ait olmalıdır.
ŞAPEL VE BİZANS YAPISI
Altarın güneybatı yönüne bir şapel ve şapel ile tapınak arasındaki alana da, bir Bizans yapısı inşa edilmiştir. Altarın podyumu şapelin kuzeydoğu duvarı olarak kullanılmıştır. Hem şapel hem de Bizans yapısının duvarları kutsal alan içinden toplanan mermer ve kireç taşı malzemeden inşa edilmiştir. Şapelin kuzeybatı duvarında bir heykel, Bizans yapısının güneybatı duvarında tapınağa ait friz bloğu, duvar taşı olarak kullanılmış şekilde bulunmuştur.
Şapelin batı duvarının işçiliği diğer duvarlara göre oldukça zayıftır. Sikkeler ve arkeolojik tespitlere göre şapel M.S. 325 yılından sonraki Hıristiyanlığın resmi serbestlik döneminde inşa edilmiş ve aynı yüzyılın 3. çeyreği içindeki bir depremde yıkılmış olmalıdır.
Şapel ile tapınak arasında güneydoğu-kuzeybatı yönünde uzanan Bizans yapısının kazısı devam etmektedir. İlk tespitlere göre bu yapının üç yönü duvar ve sadece güneybatıdaki duvarın önünde yükseltilmiş bir stylobat üzerinde sütun sırası yer almaktadır. Bu mekâna güneybatıdan girişi sağlayan bir kapı vardır. Yapının zemininde; kenarlarda taş, orta bölümlerde kare tuğlalardan oluşan bir döşeme bulunmaktadır. Bu yapı kompleksi altar ile tapınak arasındaki düzgün mermer döşeme üzerine inşa edilmiştir.
KUTSAL ALANIN GELİRLERİ VE BURADA ÇALIŞAN GÖREVLİLER
Yazıtlara göre tapınağa vakfedilmiş pek çok arazi ve zeytinlikler bulunmaktadır. Buralardan elde edilen gelirlerin tamamı tapınağa aitti. Ayrıca her yıl ve dört yılda bir düzenlenen şenliklerde tapınak için büyük bir gelir elde ediliyordu. Bunların dışında zenginlerin yaptığı bağışlar ve tapınağa bırakılan hediyeler de önemli bir miktar oluşturuyordu. Kutsal alanın dışında gelirleri tapınağa ait olan sandıklardan önemli miktarda gelir sağlanıyordu. Örneğin Stratonikeia meclis binasında, geliri Hekate ile Zeus arasında paylaştırılan, bir sandığın bulunduğu bilinmektedir.
Tapınak ve kutsal alandaki gerekli hizmetleri görevli rahipler yapıyorlardı. Burada görevli olan rahibe yardımcılık yapan, ama o rahibin seviyesine ulaşamayan, hizmette görevli rahibenin de varlığı bilinmektedir. Muhtemelen bu rahibe, rahibin eşi veya bir yakını olmalıdır. Her yıl seçilen anahtar taşıyıcısı genç kız, tapınak görevlileri arasından seçilen ve rahibin yakını olan birisiydi. M.S. 3. yüzyıldan sonra kutsal alanda ağaçların bakımı için hadım erkekler görevlendirilmişti.
Yazıtlardan anlaşıldığına göre, bölgede kutsal alana bağlı, bakımından hadımların sorumlu olduğu kutsal bir koru ve üzerinde sürü otlatmanın yasak olduğu bir çayırın varlığı anlaşılmaktadır. Ancak bugün bu koruluğun yeri kesin olarak bilinmemektedir.
DEVAM EDECEK...
Fotograflar için Karia'da yaşayan değerli arkadaşım CELAL ERCİYAS'a çok teşekkürler...
YAZILAR YÜKLENECEK...
