FENER:
Balat'ın (PALATİON) doğusunda yer alır. Eski çağ dönemindeki adları; kayıtlara göre konum itibarıyla, Batheia Skopia(Derin gözlem) Dionysios Byzantios'un Boğaziçi'nde bir gezinti/Anaplus Bosporou kitabında geçmekte. (YKY yayınları, çeviren:Mehmet Fatih Yavuz) Petrus Gyllius'un E Bosporo Thracio/İstanbul Boğazı-Eren Yay. Çev:Erendiz Özbayoğlu kitabında Batheia Scotia olarak geçiyor. Aynı eserde diyor ki Gyllius ;" FENER deniz kıyısında yer alır, burayı kuşatan surun iki kapısı vardır, beşinci tepenin yamaçları kapılara doğru çıkıntı yapar ve Bosporos Burnuyla başlamış olan Körfez'in ilk koyu bu yamaçlarla sona erer, altıncı tepenin eteklerinde son bulacak olan ikinci koy başlar. Fener Kapıları arasında kalan sur bölümünde kule yoktur ancak bu bölümde biri kıyıda diğeri beşinci tepenin yamacında olmak üzere çift sur duvarı vardır, bunlar Fener'i kuşatırlar. Karşısında imparatorluk tersanesi bulunan Fener Kapısı'ndan (Balat Kapısı) adı verilen kapıya kadar 800 passus ilerledim"Balat'a doğru surlar 350 adımlık bir mesafe boyunca çift sıraydı. (Scarlatos Byzantinos, İ. Konstandinipolis Atina Andreas Koromilas matbaası, 1851 1. cilt. s: 563. Surların tepeye bakan tarafında DİPLOFANARON adında bir, deniz tarafında ise FANARİON ve PETRİON adlarında iki kapısı vardı.
Ülkemizin en önemli Bizans Uzmanı çok değerli FERİDUN ÖZGÜMÜŞ; Antik PETRİON'u bugünkü Cibali ile Çarşamba arasında kalan Kesmekeye'ya lokalize etmekte.
Bizans Kayıtlarında Petrion ismi de böylece söylenenler arasında. Petrion'dan günümüze sadece biraz bilgi kalabilmiş. Kalenin çağımızdaki görüntüsü ise surlara benzeyen yüksek duvarlarla çevrili bir bahçedir.
Gyllius Bosporo Thracio'da 2.2de Mellapokopsas'ı beşinci tepenin eteklerine yani Fener‘e yerleştirir.
Dionysios Byzantios Anaplus Bosporou kitabında diyor ki; Hapsesion'dan sonra diğer burunlardan çok daha fazla ileri uzanan, akıntıya ve kuvvetli rüzgarlara açık olan bir burun gelir. Burnun iç kısmı "aniden" denize dik iner ve deniz dalgalı bir şekilde burnun yanından akıp gider. Burnun alt kısmında, dalgaların aşındırmasıyla birçok dalga oyuğu oluşmuştur ve karayla bağlantı azaldığından, burası neredeyse kopacak gibidir. Görünüşün benzerliğinden dolayı MELLAPOKOPSAS (Kopmak üzere) adı verilmiştir.
1351 yılındaki bir belgede de Geç Bizans döneminde de Fanari, ayrıca Faros Fener'in söylenen adları. (Faros Trabzon'da da bir mahallenin eski adı)
Fener'in yer tarifi"
“Fatih ilçesinin sınırları içinde, Eski İstanbul’un yedi tepesinden Yavuz Sultan Camii ile taçlanan beşincisinden Haliç sahillerine kadar uzanan yöreyi içine almakta.”
Fener;
Fener’in, Ortodoks Hıristiyan âleminin ruhani merkezi olan Fener Rum Patrikhanesi’nin son 400 yıldır bulunduğu yer olması nedeniyle yüzyıllar boyunca Rumların manevi başkenti olarak da değerlendirilmiş.
Bizans döneminde büyük kiliselerin varlığı anlaşılıyor. Osmanlı döneminde Semtin merkezinde ve iç kısımlarda Baki Dede Sokağı, Sancaktar Yokuşu, Camcı Çeşme Yokuşu ve İncebel Sokağı, yukarı bölümlerde ise Kiremit Caddesi,Köroğlu Meydanı Sokağı ve Mesnevihane Sokağı, yıllar öncesinin izlerini taşıyan son derece güzel sivil mimari örnekleriyle dolu.
Sadrazam Ali Paşa Caddesi üzerindeki Rum Ortodoks Patrikhanesi ve burada yer alan Patrikhane Kilisesi, Vodina Caddesi üzerindeki Hagios Georgios Kilisesi, yine Vodina caddesine bakan kapısında asma kilitli eski bir bahçe(Petrion Kalesi?) semtin yukarı kısımlarındaki Bizans dönemi yapısı olan ve halen ibadete açık olan Hagia Maria Kilisesi (Kanlı Kilise), önemli Eski Çağ kökenli Hıristiyan yapıları. Yine yukarı mahallelerde yer alan Poteras Kilisesi de ibadete açıktır. Fethiye yakınlarında yer alan, Bizans dönemine ait Pammakaristos Manastırı ise Osmanlı döneminde camiye çevrilmiş ve Fethiye Camii adını almıştır. Bu yapının bir bölümü de halen müze olarak kullanılmaktadır. Balat yakınındaki Paramithias Kilisesi ise tamamen yıkık durumdadır... Bu arada, Fener'in bazı sokaklarında birkaç tane ayazma var ama günümüze ulaşmamış. Fener’de, dikkat çekici yapılardan biri ise, Haliç çevresindeki hemen her yerden görülen Fener Rum Erkek Lisesi’dir. Özgün mimarisi, görkemli yapısı ve kırmızı tuğladan örülmüş duvarlarıyla dikkati çeker. Fener Rur Erkek Lisesi Kırmızı Mektep adıyla da bilinir. Bu okulun hemen yanındaki Yuvakimyon Rum Kız Lisesi ve Patrikhane yakınındaki Maraşlı Rum İlkokulu, semtin tarihindeki Rum azınlığa ait eğitim kurumlarıdır. Fener'deki eski bir Bizans yapısı ise günümüzde Kadın Eserleri Kütüphanesi olarak hizmet vermektedir. Kadın Eserleri Kütüphanesi de çok ilginç bir yapıdır. Mürsel Paşa Caddesi üzerinde bulunan Sadrazam Ali Paşa Sokağı’nın girişi, eskiden Fener Kapısı’nın olduğu yerdir. Bizans dönemindeki adı Porte Phanari olan bu sur kapısından günümüzde iz yok.
Fener çevresindeki eski çağ yapıtları'nın Kalıntıları
1-Fener Rum Partikhanesi'ndeki çalışmalarda görülen kalıntılar
2-Aya Yorgi Andifotini Potire Kilisesi'ndeki çalışmalar
3-Mesnevihane Sokak'taki Duvar kalıntısı
4-Haliç Caddesi'ndeki sarnıç
5- Haliç Caddesi'ndeki alt yapı (Erken Bizans Dönemi)
6-Tahirağa Tekkesi'ndeki alt yapı
7-Pantepopte /Pantepoptes Manastır Kilisesi
8_ Kandili güzel mescidi
9-Ayakapı Şapeli
KAYNAK:19. Araştırma sonuçları toplantısı 1. cilt 2001 Kültür. bk. ant. mzlr. md.
FENER - AYAKAPI-CİBALE- UNKAPANI 2000YILI YÜZEY ARAŞTIRMA RAPORU
DR. FERİDUN ÖZGÜMÜŞ
Aşağıdaki blogspotta Fener'le ilgili çok güzel fotograflar ve yazılar var; Süt Dilimini izleyiniz.
http://sutdilimi.blogspot.com/2010/09/baktgmz-her-aynada-istanbul-fener.html
Bu sayfayı Fener'li Sevgili EMEL AKIN'A adıyorum.
Ayrıca LEONİDAS MİKROPOULOS'un da zengin albümünden fotograflarla yararlandım, kendisine çok teşekkür ederim.
